Klauzula sumienia lekarza. Chyba każdy z Nas słyszał już to sformułowanie – czy to w mediach, czy w klinice. Czy jednak każdy zdaje sobie sprawę, czym jest klauzula sumienia? Z jakimi obowiązkami wiąże się dla lekarza? Czy lekarz ma prawo odmówić każdego świadczenia?
Klauzula sumienia lekarza - czym jest?
„Klauzula sumienia” czy inaczej „sprzeciw sumienia” stanowi szczególną regulację prawną. Umożliwia ona lekarzowi możliwość powstrzymania się od wykonania świadczeń zdrowotnych niezgodnych z jego sumieniem.
Klauzula sumienia została wspomniana w Kodeksie Etyki Lekarskiej, a dokładniej uregulowana w ustawie o zawodach lekarza i lekarza dentysty.
Art. 4 KEL
„Dla wypełnienia swoich zadań lekarz powinien zachować swobodę działań zawodowych, zgodnie ze swoim sumieniem i współczesną wiedzą medyczną”.
Art. 39 ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty
„Lekarz może powstrzymać się od wykonania świadczeń zdrowotnych niezgodnych z jego sumieniem, z zastrzeżeniem art. 30, z tym że ma obowiązek odnotować ten fakt w dokumentacji medycznej. Lekarz wykonujący zawód na podstawie stosunku pracy albo w ramach służby ma także obowiązek uprzedniego powiadomienia na piśmie przełożonego.”
Klauzula sumienia w praktyce
Odwołanie się do klauzuli sumienia lekarza w praktyce ma najczęściej miejsce w dwóch typach świadczeń zdrowotnych:
- tych, które nie mają w ogóle lub mają tylko częściowo charakter terapeutyczny – że ich realizacja często oznacza poświęcenie jednego dobra prawnie chronionego dla ochrony innego dobra. Np. odmowa z powołaniem się na klauzulę sumienia wykonania prawnie dopuszczalnego zabiegu przerwania ciąży czy też przeszczepu organu od żywego dawcy;
- tych, których udzielenie nie oznacza konieczności poświęcenia jednego dobra prawnie chronionego dla ratowania drugiego, lecz może tylko pozostawać w sprzeczności z zasadami religijnymi czy moralnymi danego lekarza. Np. odmowa przez lekarza-świadka Jehowy dokonania transfuzji krwi, odmowa przez lekarza-katolika założenia pacjentce w celach antykoncepcyjnych spirali domacicznej, odmowa wykonania zabiegu zapłodnienia in vitro.
Kiedy można posłużyć się klauzulą sumienia? Czym jest świadczenie zdrowotne?
W przepisie art. 39 u.z.l. jest mowa o powstrzymaniu się od wykonania świadczeń zdrowotnych. Natomiast definicję świadczenia zdrowotnego podaje przepis art. 2 ust. 1 pkt 10 ustawy o działalności leczniczej.
Art. 2 ust. 1 pkt 10 ustawy o działalności leczniczej
Świadczenie zdrowotne – działania służące zachowaniu, ratowaniu, przywracaniu lub poprawie zdrowia oraz inne działania medyczne wynikające z procesu leczenia lub przepisów odrębnych regulujących zasady ich wykonywania.
Wskazany przepis mówi o prawie lekarza do powstrzymania się od wykonania świadczenia zdrowotnego, co może sugerować, że chodzi o takie świadczenia, które lekarz przeprowadza osobiście. Wykonaniem świadczenia jest z pewnością przeprowadzenie zabiegu operacyjnego lub dokonanie badań diagnostycznych. Natomiast przy wąskim rozumieniu tego pojęcia nie będzie nim samo wydanie skierowania na badania czy wystawienie recepty – wskazuje prof. E. Zielińska*.
Zastosowanie klauzuli sumienia lekarza - 3 rzeczy, które należy zapamiętać
Ustawą z dnia 16 lipca 2020 r. znowelizowano ustawę o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Swoje brzmienie zmienił m.in. art. 39 u.z.l. Do tej pory lekarz, odmawiając udzielenia świadczenia, miał obowiązek uzasadnić swoją decyzję oraz wskazać pacjentowi innego lekarza czy podmiot, w którym pacjent to świadczenie uzyska. W lipcu 2020 r. zmieniło się to. Wobec tego – jak to wygląda teraz?
1
Nawet skuteczne powołanie się na tzw. klauzulę sumienia nie zwalnia lekarza z obowiązku udzielenia pacjentowi rzetelnej informacji, o której mowa w art. 31 u.z.l., ani od poinformowania pacjenta o alternatywnych możliwościach leczenia (art. 7 KEL).
2
Lekarz ma obowiązek odnotować fakt skorzystania z klauzuli sumienia w dokumentacji medycznej. Lekarz, którzy wykonuje zawód na podstawie stosunku pracy lub w ramach służby, ma także obowiązek uprzedniego powiadomienia przełożonego na piśmie.
3
Sprzeciw sumienia ma istotne znaczenie z punktu widzenia odpowiedzialności odszkodowawczej, ponieważ skuteczne skorzystanie z niego przy powstrzymaniu się od świadczenia uchyla zasadniczo bezprawność i winę lekarza. Trzeba jednak zastrzec, że taki skutek nie wystąpi w razie nadużycie prawa lekarza do sprzeciwu sumienia (tak m.in. E. Bagińska**).
Konflikt między klauzulą sumienia a prawami pacjenta
Jeżeli między wolnością sumienia lekarza a prawami pacjentów (np. prawo do świadczeń zdrowotnych, prawo do autonomii reprodukcyjnej) zachodzi konflikt, to żadna z tych wolności (praw) nie może być wykonywana w sposób naruszający drugą wolność, a więc w sposób nieograniczony.
Lekarz nie może, powołując się na klauzulę sumienia, odmówić świadczeń lekarskich, udzielenia pomocy pacjentowi w sytuacjach niecierpiących zwłoki stwarzających dla pacjenta niebezpieczeństwo utraty życia, ciężkiego uszkodzenia ciała lub ciężkiego rozstroju zdrowia.
Klauzula sumienia lekarza a prawo do autonomii reprodukcyjnej
Aborcja i badania prenatalne
Lekarz jest zobowiązany do udzielenia świadczenia w każdym przypadku, gdy jego opóźnienie mogłoby spowodować ryzyko utraty życia, poważnego uszkodzenia ciała, poważnych zaburzeń zdrowotnych. Z powyższych względów lekarz zatrudniony w publicznej służbie zdrowia nie może odmówić wykonania legalnej aborcji w przypadku wskazań medycznych. Nie ma również podstaw, aby odmówić skierowania na badania prenatalne. Służą one bowiem do celów diagnostycznych – zgodnie z analizą prof. E. Bagińskiej. Lekarz nie ma prawa, odwołując się do klauzuli sumienia, odmówić wydania kobiecie w ciąży skierowania na badania prenatalne albo na badania specjalistyczne, jeśli istnieje uzasadnione podejrzenie, że ciąża zagraża życiu lub zdrowiu kobiety. Nie może odmówić, nawet jeśli wie lub domyśla się, że w przypadku potwierdzenia się tych podejrzeń kobieta będzie ubiegała się o przerwanie ciąży zgodnie z art. 4a ust. 1 u.p.r.o.p. Odmowa stanowiłaby naruszenie przepisów art. 30 uz.l. art. 68 KEL, jak również przepisów Kodeksu pracy oraz dotyczących odpowiedzialności zawodowej.
Ewentualna odmowa przez lekarza:
- wykonania badań prenatalnych czy
- wydania orzeczenia stwierdzającego wskazania zdrowotne lub embriopatologiczne do przerwania ciąży albo
- wykonania takiego zabiegu
powinna mieć miejsce natychmiast po zgłoszeniu się kobiety do lekarza.
Granie na zwłokę w takim przypadku, zwłaszcza gdy upływ terminu może uniemożliwić kobiecie legalne przeprowadzenie zabiegu, może stanowić podstawę do zasądzenia odszkodowania (wyrok SN z dnia 13 października 2005 r., IV CK 161/05, OSP 2006, z. 6, s. 71, z glosą M. Nesterowicza, OSP 2006, z. 6, s. 333, oraz P. Sobolewskiego, OSP 2006, z. 11, s. 585), a nawet być uznane za przewinienie zawodowe.
Środki antykoncepcyjne
Jeśli przyjąć, że samo wystawienie recepty nie stanowi „wykonania świadczenia zdrowotnego”, należy uznać, że z tego powodu lekarz nie może odmówić takiej czynności. Oczywiście nie oznacza to, że lekarz nie może odmówić wystawienia takiej recepty z innego powodu. Może to zrobić np. gdy stwierdzi, że występują ku temu przeciwwskazania zdrowotne, oceniane z punktu widzenia zdrowia danej pacjentki.
Natomiast lekarz nie ma prawa przy odwołaniu się do przeciwwskazań zdrowotnych odmawiać stosowania np. dopuszczonych do obrotu doustnych środków hormonalnych wszystkim pacjentkom. Nie może tego robić, nawet jeśli jest głęboko przekonany, że mogą one powodować jakieś skutki uboczne. Przy stosowaniu antykoncepcji farmakologicznej zawsze istnieje ryzyko działań ubocznych, o czym lekarz powinien obiektywnie poinformować pacjentkę (art. 37 KEL). Ostateczną decyzję, czy środki te stosować, gdy brak jest indywidualnych przeciwwskazań zdrowotnych, należy pozostawić pacjentce.
*E. Zielińska [w:] E. Barcikowska-Szydło, K. Majcher, M. Malczewska, W. Preiss, K. Sakowski, E. Zielińska, Ustawa o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Komentarz, Warszawa 2014, art. 39.
**komentarz do ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty (z dn. 28.02.2020 r., Dz. U. 2020, Nr 61, poz. 514) w Odpowiedzialność prywatnoprawna pod red. E. Bagińskiej
_____________________________________
Zapoznaj się z innymi artykułami na blogu:
