W dniu 16 sierpnia 2021 r. Prezydent Andrzej Duda podpisał ustawę nowelizującą Kodeks cywilny. Artykuł 1 wskazanej ustawy przewiduje wprowadzenie do Kodeksu cywilnego art. 4462. Przepis mówi o zadośćuczynieniu dla osób bliskich trwale poszkodowanego.
„W razie ciężkiego i trwałego uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, skutkującego niemożnością nawiązania lub kontynuowania więzi rodzinnej, sąd może przyznać najbliższym członkom rodziny poszkodowanego odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę”.
Przyczyny nowelizacji - zarys sporu o więzi rodzinne
Od wielu lat toczył się spór co do tego, czy więzi rodzinne są dobrem osobistym. Miało to ogromne znaczenie, bowiem od rozstrzygnięcia tej kwestii zależała możliwość uzyskania zadośćuczynienia. Dotyczyło to przypadków, w których poszkodowany doznał poważnego uszczerbku na zdrowiu wskutek czego nie mógł nawiązać lub kontynuować więzi rodzinnej. Jeżeli poszkodowany zmarł, osoby bliskie mogły domagać się zadośćuczynienia. Jeżeli przeżył, ale jego stan zdrowia był bardzo zły – nie było jasnej podstawy prawnej do żądania zadośćuczynienia przez najbliższych. W związku z tym próbowano dochodzić zadośćuczynienia na podstawie art. 448 k.c., argumentując że więzi rodzinne zostały naruszone.
Zgodnie z art. 448 k.c. w razie naruszenia dobra osobistego sąd może przyznać temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone, odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę.
Orzecznictwo w kwestii więzi rodzinnych było rozbieżne. Pojawiały się orzeczenia, w których sądy uznawały, że więzi rodzinne są dobrem osobistym. Na podstawie takich orzeczeń dochodzono zadośćuczynienia. Pojawiały się również wyroki mówiące, że więzi rodzinne nie stanowią dobra osobistego. Skutek był taki, że jeden sąd przyznawał zadośćuczynienie, drugi – nie.
Ostatecznie w dniu 22 października 2019 r. Sąd Najwyższy wydał uchwałę (I NSNZP 2/19), która jednoznacznie stwierdzała, że więzi rodzinne nie są dobrem osobistym.
Podnoszono jednak liczne głosy, że kwestia ta powinna zostać jednoznacznie uregulowana w przepisach prawa. Argumentowano, że osoby bliskie powinny mieć prawo do zadośćuczynienia również w przypadku ciężkiego uszkodzenia ciała poszkodowanego. Prezydent złożył zatem niedawno projekt ustawy nowelizującej Kodeks cywilny. W czerwcu 2021 r. ustawę przyjęto jednomyślnie przez Sejm, a następnie Senat. W dniu 16 sierpnia 2021 r. Prezydent podpisał ustawę.
Przesłanki przyznania zadośćuczynienia na podstawie art. 446^2 k.c.
Aby najbliższy członek rodziny uzyskał zadośćuczynienie, musi on wykazać, że:
- jest najbliższym członkiem rodziny poszkodowanego;
- doszło do ciężkiego i trwałego uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia u poszkodowanego (o tym, czym jest uszkodzenie ciała lub wywołanie rozstroju zdrowia pisałam w artykule o roszczeniach w razie wystąpienia błędu medycznego; w tym miejscu chcę tylko podkreślić, że uszczerbek musi być jednocześnie ciężki i trwały – przesłanka nie będzie spełniona, jeżeli uszczerbek jest długotrwały lub krótkotrwały, czyli kiedyś przeminie);
- niemożliwe jest nawiązanie lub kontynuowanie więzi rodzinnej (niemożność nawiązania więzi będzie miała najczęściej miejsce w przypadku błędów przy porodzie);
- w wyniku spowodowania uszczerbku na zdrowiu poszkodowanego najbliższy członek rodziny poniósł szkodę (chodzi tu o krzywdę, ból, cierpienie, z jakimi mierzy się ta osoba)
- pozwany odpowiada za spowodowanie uszczerbku u poszkodowanego, a więc należy udowodnić, że:
- zachowanie pozwanego ma charakter zawiniony (pozwany zrobił coś nieprawidłowo i ponosi winę);
- zachowanie pozwanego doprowadziło do uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia u poszkodowanego.
Najbliższy członek rodziny
Można przypuszczać, że sformułowanie „najbliższy członek rodziny” będzie tak samo szerokie, jak w przypadku art. 446 § 3 i 4 k.c.
Ustalenie tego, kto jest w danym wypadku najbliższym członkiem rodziny, należy do sądu orzekającego. Wśród uprawnionych wymienić można przede wszystkim: małżonka, krewnych, powinowatych, osoby związane ze zmarłym węzłem przysposobienia (przysposobiony czy osoba przysposabiająca).
Pojęcie „rodziny” również nie jest zdefiniowane. Prowadzi to do wniosku, że przy określaniu podmiotu uprawnionego do zadośćuczynienia nie należy odwoływać się wyłącznie do kryteriów formalnych. Decydujący powinien być faktyczny układ stosunków. Pokrewieństwo nie stanowi zatem wyłącznego kryterium zaliczenia do najbliższych członków rodziny (wyrok SN z 13.04.2005 r., IV CK 648/04). W związku z tym uprawniony może być również konkubent, małoletnie dzieci konkubenta, pasierb. Stosownie do okoliczności danego wypadku za najbliższego członka rodziny można również uznać macochę. Aby uznać, że dana osoba jest najbliższym członkiem rodziny, musi ona pozostawać w dobrych i bliskich relacjach z poszkodowanym.
Ocena wprowadzonej regulacji
W celu zobrazowania tego, jak istotne jest wprowadzenie tej zmiany, wrócę do pewnej sprawy błędu przy porodzie.
W trakcie porodu zarejestrowano niewłaściwe zapisy KTG, co oznaczało, że czynność serca płodu może być nieprawidłowa. Życie dziecka było zagrożone. Lekarz nie podjął odpowiednich działań w związku z nieprawidłowymi zapisami. Doprowadziło to do niedotlenienia mózgu dziecka i uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego (wyrok SN z dn. 15.06.2018 r., I CSK 472/16).
W sprawach tego typu, po udowodnieniu odpowiedzialności lekarza czy szpitala, dziecko otrzymuje zazwyczaj odszkodowanie czy zadośćuczynienie. Rodzice nie otrzymują nic. Gdyby dziecko zmarło w wyniku błędu przy porodzie, rodzice otrzymaliby zadośćuczynienie na podstawie art. 446 § 4 k.c. W sytuacji, w której dziecko przeżyło, ale doznało ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, rodzice nie mogli domagać się zadośćuczynienia dla siebie na podstawie dotychczasowych przepisów. Próbowali to robić, powołując się na naruszenie dobra osobistego w postaci więzi rodzinnych. Roszczenia co do zasady przysługiwały jednak tylko dziecku. Po zmianie Kodeksu cywilnego również rodzice będą mogli domagać się zadośćuczynienia, jeżeli dziecko zostało trwale poszkodowane.
Zgodnie z art. 2 ustawy nowelizującej Kodeks cywilny – przepis będzie miał zastosowanie do zdarzeń sprzed wejścia w życie ustawy. To znaczy, że będzie można domagać się zadośćuczynienia nawet, jeżeli uszkodzenie ciała poszkodowanego miało miejsce wcześniej, np. rok temu (z zastrzeżeniem przepisów o przedawnieniu).
Do zdarzeń, których skutkiem jest niemożność nawiązania lub kontynuowania więzi rodzinnej przez najbliższych członków rodziny z poszkodowanym z powodu wyrządzenia u niego ciężkiego i trwałego uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, powstałych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy, stosuje się przepis art. 446^2 ustawy zmienianej w art. 1.
Wprowadzoną regulację należy ocenić pozytywnie. Kończy długo toczący się spór dotyczący zadośćuczynienia dla osób bliskich za zerwanie więzi rodzinnych.
