O zgodzie pacjenta wspominałam już kilka razy. Kwestia zgody ma znaczenie zarówno pod kątem praw pacjenta, jak i obowiązków lekarza. Nie może to wyglądać w ten sposób, że personel medyczny przedstawi pacjentowi formularz zgody, a pacjent podpisze nie uzyskując żadnych informacji. Zgoda pacjenta powinna być zgodą objaśnioną – opartą na informacjach, których lekarz udzieli pacjentowi. Informacje powinny dotyczyć m.in. tego, jaki jest stan zdrowia pacjenta, jakie jest ryzyko związane z podjęciem leczenia lub jego niepodjęciem. Jeżeli personel medyczny nie udzieli takich informacji – wyrażona zgoda będzie nieważna.
Zgoda pacjenta - kto udziela zgody?
- Pacjent co do zasady udziela zgody samodzielnie, jeżeli ukończył 18 r.ż.;
- Pacjent małoletni, który nie ukończył 16 r.ż. – za dziecko zgodę na leczenie wyraża jego przedstawiciel ustawowy (np. rodzic) lub opiekun faktyczny. Opiekun faktyczny udziela zgody jedynie w przypadku, gdy brak jest przedstawiciela ustawowego. Dodatkowo przyjmuje się, że opiekun faktyczny może wyrazić jedynie zgodę na badania, tj. podstawową diagnostykę, zabiegi nieingerujące w ciało pacjenta, osłuchiwanie. Zgoda opiekuna faktycznego nie obejmuje zgody na leczenie.
- Osoba całkowicie ubezwłasnowolniona lub niezdolna do świadomego wyrażenia zgody – zgodę na leczenie takiej osoby wyraża jej przedstawiciel ustawowy lub opiekun faktyczny.
- Pacjent małoletni, który ukończył 16 r.ż. – niezbędna jest tzw. zgoda kumulatywna. Zgodę wyraża zatem przedstawiciel ustawowy lub opiekun faktyczny, jednak małoletni pacjent ma prawo do wyrażenia sprzeciwu wobec ich decyzji.
- Osoba całkowicie ubezwłasnowolniona, która działa z dostatecznym rozeznaniem – niezbędna jest tzw. zgoda kumulatywna. Zgodę wyraża zatem przedstawiciel ustawowy lub opiekun faktyczny, jednak pacjent ma prawo do wyrażenia sprzeciwu wobec ich decyzji.
- Osoba częściowo ubezwłasnowolniona – zgodę na leczenie wyraża kurator, jeżeli jest on jednocześnie przedstawicielem ustawowym takiej osoby. Jeżeli kurator jest jedynie kuratorem-doradcą, zgodę wyraża sąd opiekuńczy.
W przypadku zgody na badania, zwykłe świadczenia zdrowotne – osoby częściowo i całkowicie ubezwłasnowolnione mogą wyrazić zgodę samodzielnie, jeżeli działają z dostatecznym rozeznaniem.
Pacjenci dotknięci chorobą psychiczną lub upośledzeniem umysłowym samodzielnie wyrażają zgodę na udzielenie wszystkich (zwykłych i poważniejszych) świadczeń zdrowotnych. Jeśli są niezdolni do świadomego wyrażenia zgody, zezwolenia udziela Sąd opiekuńczy. Jeśli takie osoby oponują przeciwko udzieleniu świadczenia zdrowotnego, ich oponowanie (które wymaga dysponowania choćby dostatecznym rozeznaniem) jest uznawane za sprzeciw (art. 32 ust. 6 u.z.l.). To znaczy, że taki sprzeciw może być poddany kontroli Sądu opiekuńczego, który może zezwolić na wykonanie świadczenia zdrowotnego.
Konflikt między osobami uprawnionymi do wyrażenia zgody
Co się dzieje w sytuacji, gdy jeden rodzic wyraża zgodę na leczenie dziecka, a drugi się temu sprzeciwia? Co zrobić w sytuacji, gdy rodzice zgadzają się na leczenie małoletniego powyżej 16 r.ż., lecz ten wyraża swój sprzeciw? W tych i w podobnych sytuacjach konieczne będzie zwrócenie się do sądu opiekuńczego. Sąd opiekuńczy może udzielić zgodę na leczenie pacjenta.
Forma zgody - w jaki sposób jej udzielić?
Pacjent może wyrazić zgodę w sposób dorozumiany, jednak niebudzący wątpliwości. Jedynie w niektórych przypadkach wymaga się zgody pisemnej. Np. w przypadku operacji i innych zabiegów stwarzających podwyższone ryzyko.
Złożenie zgody na piśmie ma w tych wypadkach służyć jedynie celom dowodowym. Zgoda udzielona w inny sposób (np. ustnie) też będzie ważna, jednak ciężej będzie udowodnić, że ją wyrażono. W przypadku konfliktu między pacjentem a lekarzem, to lekarz musi udowodnić, że zgoda została wyrażona.
Zgoda pacjenta a prawa pacjenta
Jednym z praw pacjenta jest prawo do wyrażenia zgody na udzielenie świadczeń zdrowotnych albo prawo do odmowy takiej zgody. Wyrażenie zgody (lub odmowa jej wyrażenia) powinno nastąpić po udzieleniu pacjentowi pełnych informacji na temat jego stanu zdrowia.
Pacjent może cofnąć swoją zgodę w każdym momencie.
Zgoda pacjenta a obowiązki lekarza
Przed przystąpieniem do leczenia lekarz ma obowiązek uzyskania zgody pacjenta. Lekarz nie ma prawa dokonać zabiegu bez zgody pacjenta albo innego podmiotu upoważnionego do udzielenia zezwolenia na zabieg, nawet jeśli istnieją wskazania medyczne do przeprowadzenia takiego zabiegu, a jego nieprzeprowadzenie może skutkować pogorszeniem stanu zdrowia, a nawet śmiercią pacjenta.
Lekarz nie potrzebuje zgody pacjenta, jeżeli pacjent wymaga niezwłocznej pomocy lekarskiej, a:
- ze względu na stan zdrowia lub wiek pacjent nie może jej wyrazić;
- lekarz nie może się porozumieć z przedstawicielem ustawowym lub opiekunem faktycznym pacjenta.
Znaczenie zgody pacjenta
Prawidłowe wyrażenie zgody na zabieg medyczny jest warunkiem legalności zabiegów medycznych – zarówno skomplikowanych i ryzykownych interwencji, jak i zabiegów typowych i rutynowych.
Jeżeli pacjent nie udzieli zgody, to nawet udany zabieg medyczny będzie kwalifikowany jako działanie bezprawne. Może to skutkować odpowiedzialnością cywilną, karną i dyscyplinarną lekarza. Prawidłowe wyrażenie zgody nie wyłącza natomiast odpowiedzialności lekarza i pozostałego personelu medycznego za szkody spowodowane nieprawidłowym przeprowadzeniem zabiegu. Jeżeli lekarz w trakcie udzielania świadczenia nie wykaże się należytą starannością i popełni błąd – będzie odpowiedzialny za spowodowanie szkody. Jeżeli lekarz działał z należytą starannością za zgodą pacjenta, a mimo wszystko doszło do powikłania – mówimy o niepowodzeniu leczniczym (więcej o tym w artykule: Błąd medyczny).
Zgoda "na przyszłość" - czy istnieje coś takiego?
O zgodzie „na przyszłość” (pro futuro) mówi się zazwyczaj w kontekście transfuzji krwi u Świadków Jehowy. Czy plakietka z oświadczeniem o odmowie wyrażenia zgody na transfuzję ma jakąś moc? Czy lekarz jest obowiązany stosować się do takiego oświadczenia?
„Oświadczenie pacjenta wyrażone na wypadek utraty przytomności, określające wolę dotyczącą postępowania lekarza w stosunku do niego w sytuacjach leczniczych, które mogą zaistnieć, jest dla lekarza – jeżeli zostało złożone w sposób wyraźny i jednoznaczny – wiążące”.
